FESÂHAT
Fesâhat lügatte, ‘zuhûr, ortaya çıkma, arınmak, açıklık ve berraklık’ anlamlarına gelir. Kelimenin kökünde, ‘sütün köpüğü gibi sade’ anlamı vardır. Maddenin herhangi bir şüphe ve şaibeden beri olması da bu kelime ile ifade edilmiştir. Kökü, üçüncü ve beşinci bâblardan olan فَصَحَ veya فَصُحَ kelimelerinden masdardır. Terim olarak, îrâd edilen sözün; kelime, anlam, ahenk ve sıralama yönleriyle kusursuz olması, anlatımda kapalılıktan ve lehçe bozukluluğundan uzak, telaffuz güçlüğünden arınmış, amaca uygun olarak açık ve düzgün söylenmesidir.
Bu kelime dilciler tarafından beyan ve belâgat anlamında da kullanılmaktadır. Fesâhat terimi; îrâd edilen kelimenin, kelâmın ve konuşanın vasfı olmak harflerin uyumsuzluğundan, الغَرَابَة garâbet denilen sözün anlaşılmazlığından ve مُخاَلفَةُ القِيَاَس muhâlefetu’l-kıyâs denilen gramer kurallarına aykırı olmaktan sâlim olmasıdır.
1- Tenâfuru’l-hurûf : تَنَافُرُ الحرُوف Tenâfür kelimesi lügatte ürkmek anlamına gelir. Istılahta, çıkış noktaları aynı ya da birbirine yakın harflerin aynı sözcükte bulunması sebebiyle lisana ağır gelmesi, dolayısıyla telaffuzun güçleşmesi anlamına gelir. Türkçe’de yaptırttık, koşullaştırılmışlık, kırktırttırdım gibi kelimeler bu olguyu karşılayabilir. Yine Nâbî’nin: “Letâfet kat kat olmuş ârızında nesterenlenmiş” mısraındaki “nesterenlenmiş” kelimesi de tenâfuru’l-hurûf kabilindendir.
Eski kitaplarda tenâfuru’l-hurûf ’ a örnek olarak İmriu’l-Kays’ın (m. 530) sevgilisi Uneyze için söylediği aşağıdaki yaygın örnek verilmektedir: غَدَائِرُهُ مُسْتَشْزِرَاتٌ إِلَى الْعُلَى (Onun saçının) örgüleri, yukarıya doğru toplanmış örneğindeki مُسْتَشْزِرَاتٌ kelimesi. غَدَائِر Gadâir kelimesi غَديرَةٌ Gadîra kelimesinin çoğulu olup, saç örgüsü demektir. مُسْتَشْزِرَاتٌ Müsteşzirât kelimesi ise toplanmış, bağlanmış demektir. Görüldüğü gibi bu kelimenin telaffuzunda, yakın mahreçli harflerin yan yana gelmesinden kaynaklanan bir telaffuz zorluğu bulunmaktadır. Şair bu beyitte sevgilisinin örülmüş saçlarını vasfetmektedir. Eğer مُسْتَشْزِرَاتٌ yerine aynı anlam ve vezindeki مُستَشْرِفَاتٌ kelimesi kullanılsaydı bu zorluk olmayacak, dolayısıyla tenâfür de kalkacaktı.